Nizamülmülk
Hem Türk tarihinin hem de Türk edebiyatının önemli şahsiyetlerinden olan Nizamülmülk 1018 yılında Orta Asya’da Horasan’ın Tus şehrinde dünyaya gelmiştir. Babası Gazneli’ler döneminde önemli bir alim olan Ali bin İshak’tır. Küçük yaşta annesini kaybeden Nizamülmülk babası tarafından yetiştirildi ve ilk eğitimini de babasından aldı. İlim öğrenme konusunda oldukça iştahlı olan Nizamülmülk Kuran-ı Kerim’i ezberledikten sonra dönemin ünlü alimlerinden hadis ve tefsir dersleri okudu. Devrin meşhur alimlerinin sohbet meclislerinde bulunup onlardan ilim tahsil eden Nizamülmülk özellikle hitabet sanatında önemli bir yetkinliğe ulaşmıştır.
Babası Ali bin İshak ile beraber Tus valisi Ebü’l Fazl’ın hizmetinde bulunan Nizamülmülk Dandanakan Savaşından sonra babasıyla birlikte Selçukluların hizmetine girmiştir. Sultan Alparslan’ın melikliği döneminde vezir Ahmed bin Şadan tarafından farklı görevlerde değerlendirilen Nizamülmülk vezirle ters düşmesi sonucunda Merv’de bulunan Çağrı Bey’in yanına gitmiş ve ondan büyük izzet ve ikram görmüştür. Onun tecrübesinden, ilminden ve siyasetinden oldukça faydalanan Nizamülmülk oğlu Alparslan’ın yetişmesinde de ondan oldukça faydalanmıştır. Daha sonra da onu oğlunun yanına verirken Alparslan’dan onu bir baba gibi kabul etmesini istemiştir.
Çağrı Bey’in vefat etmesi ve Tuğrul Bey’in Selçuklu yönetiminde tek başına kalmasıyla Nizamülmülk asıl meziyetlerini göstereceği Horasan taraflarını yönetmeye başlamıştır. Tuğrul Bey’in vefat etmesi sonrasında Sultan Alparslan ile kardeşi Süleyman arasındaki taht kavgasında Alparslan’ın yanında yer alan Nizamülmülk hem idari kabiliyeti hem de siyasi manevralarıyla Alparslan’ın dikkatini çekmiştir. Taht mücadelesinden zaferle ayrılan Alparslan kısa süre sonra vezir Kündüri’yi azleden Alparslan Nizamülmülk’ü vezir olarak tayin etti. Sultan Alparslan ile Malazgirt savaşı hariç bütün seferlere katılan Nizamülmülk sultandan sonra devletin bir numaralı ismi olmayı başardı.
Berzem kalesinin fethinden sonra Sultan Alparslan’ın suikasta uğrayıp hayata kaybetmesi ve Sultan Melikşah’ın tahta geçmesi döneminde de başrol oynayan Nizamülmülk bu dönemde de devletteki otoritesini korumaya devam etmiştir. Bu dönemde ortaya çıkan Hasan Sabbah ve fedailerine verilen isim olarak Batınilik hareketine karşı ciddi bir mücadeleye girişmiştir. Devlet politikası haline gelen bu mücadele Hasan Sabbah’ın devleti temelinden sarsan faaliyetlerine karşı askeri harekatlar ve ilmi mücadeleler ile devam etmiştir.
Uzun süre devletin en üst kademesinde görev yapması ve otoritesinin sorgulanmayacak derecede sağlam olması başta Melikşah’ın eşi Terken Hatun ve ikinci vezir Tacülmülk olmak üzere birçok kişinin rahatsızlığına sebep olmuştur. Zamanla Sultan Melikşah’a Nizamülmülk ile ilgili olan şikayetler artmış ve onu sultanın gözünden düşürmek için planlı hareketler başlamıştır. Her defasında bu şikayetlerden galip ayrılan taraf olan Nizamülmülk yine de yıpranmaya başlamıştı. Özellikle Terken Hatun oğlu Mahmut’un veliaht tayin olması önündeki en büyük engel olarak Nizamülmülk’ü görüyor ve onu Sultan’ın gözünden düşürmek için türlü entrikalara başvuruyordu. Bunların en önemlisi onun evlatları ve ailesiyle devlet içinde devlet olduğu ve halkın bundan son derece rahatsız olduğu konusundaki söylentilerdi.
Bu söylentiler Melikşah’ın kulağına kadar gitmiş o da bundan etkilenerek Nizamülmülk’ü azletmekle tehdit etmiştir. Şimdiye kadar bütün ikaz ve tehditleri son derece soğukkanlı karşılayan Nizamülmülk bu defa sultana oldukça sert bir cevap vermiş ve kendisi olmazsa taç ve tahtının yok olacağı şeklinde cevap vermiştir. Buna rağmen Melikşah onu görevden almamıştır. Ancak sultanla vezir arasına onarılmayacak bir soğukluk girmiştir.
Sultan Melikşah bir müddet sonra yanında Nizamülmülk, Terken Hatun, Tacülmülk ve diğer devlet adamları olduğu halde İsfahan’dan Bağdat’a hareket etmiştir. Nihavend yakınlarında konakladıkları sırada bir batıni fedaisi tarafından Nizamülmülk öldürülür. Bu olay üzerine türlü komplo teorileri ortaya atılsa da Melikşah’ın suikastla bir alakası olmadığı sonradan anlaşılmıştır.
Devlet adamlığının yanı sıra ilmi yönü ve askeri kabiliyetiyle de ön plana çıkan Nizamülmülk Selçuklunun en parlak döneminde devleti uzun yıllar idare etmiş değerli bir devlet adamıdır. Nizamiye medreselerinin kurulmasını sağlayarak Batınilerin tehlikeli fikirlerine karşı tedbir almıştır. Ordu üzerinde son derece etkili olarak Selçuklu ordusunun Orta çağın en kudretli olmasını sağlamış ve ayrıca yazmış olduğu “Siyasetname” isimli eseriyle devlet yönetimine dair tecrübelerini paylaştığı edebi değeri yüksek bir eser meydana getirmiştir.
